Plastikler dayanıklı, hafif, çok yönlü ve düşük maliyetli olmaları sebebiyle hem endüstriyel sektörde hem de gündelik yaşantımızda çokça kullanılıyor. Ancak, kullanım sonrası oluşan plastik atıkların uygun bir şekilde işlenmediği ve yönetilmediği durumda insan yaşamı ve ekosistem için olumsuz sonuçlar ortaya çıkabiliyor. Günümüzde, üretilen plastik atıkların küresel ölçekte yalnızca ~ %9 ’u geri dönüştürülebiliyor [1].
Akdeniz’e en çok plastik atık bırakan üçüncü ülke konumunda olan Türkiye de artan plastik ithalatı ile birlikte atık miktarını giderek artırıyor [2]. Bu kapsamda, Çevre Kanunu çerçevesinde Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği, Sıfır Atık Yönetmeliği gibi birçok yönetmelik hazırlayan Türkiye çeşitli uluslararası anlaşmalarla plastik atıklarıyla mücadelesini ortaya koyuyor. Bununla birlikte 2018 TÜİK verilerini [3] incelediğimizde atıkların sadece %12,3’ü geri kazanım tesislerine gönderildiği görülüyor. Bu durum, son yıllarda Türkiye’de plastik kirliliği ile savaşta önemli adımlar atılmış olsa da sadece geri dönüşüm değil tüm plastik değer zincirini dikkate alan stratejiler geliştirilmesi gerekliliğini de gözler önüne seriyor.
Plastiklerin iyi yönetilememesi kaynaklı yeni bir problem daha son yıllarda kendisini göstermeye başlıyor: Mikroplastikler.
Boyutları hakkında kesin bir karara varılmasa da çoğu bilim adamı tarafından 5 mm–1 μm aralığında yer aldığı kabul edilen Mikroplastikler, çeşitli plastik nesnelerin üretim sırasında veya doğada daha küçük boyutlara parçalanmasından dolayı ortaya çıkıyor [4]. Son dönemlerde yapılan araştırmalarda, mikroplastiklerin su kütlelerinde, toprakta, havada, çeşitli besin zincirlerinde ve hatta anne sütünde bile bulunduğu görülüyor. Durumun ciddiyeti artarken, çevre ve halk sağlığının korunması için mikroplastik oluşumunun engellenmesi gerekiyor. Bunun için mümkün olduğunca plastik kirliliğini önleyecek eylemlerde bulunmak ve atık plastiği geri dönüştürmek büyük önem taşıyor.
Peki, plastiklerin atıklarının kaynağında daha etkin yönetimi ile kirliliğin önlenmesi mümkün mü?
Plastik kirliliği, çevre, hayvan yaşamı, halk sağlığı, su ve hava kalitesi üstünde önemli etkiler bırakıyor. Tüketici bilincinin artırılması, geri dönüşüm altyapısının geliştirilmesi ve yeni/alternatif hammaddelere yönelimin teşvik edilmesiyle plastik yönetimi konusunda çok hızlı ve olumlu sonuçlar elde etmek mümkün. Ancak yaygın etkinin artırılması ve tüm tarafların sahipliğinin sağlanması için bu sorunun uluslararası platformlarda daha fazla dile getirilmesi, çeşitli anlaşma ve regülasyonlarla desteklenmesi gerekiyor.
Plastik kirliliği için uluslararası platformlarda ne gibi adımlar atıldı?
2022’de Avrupa Birliği’nin, çatal, bıçak, tabak, pipet ve karıştırıcı gibi tek kullanımlık plastiklerin kullanımını yasaklaması bu alanda atılmış en büyük adımlardan birisi oldu [5]. Bunu takiben, ABD plastik kirliliğine karşı çeşitli mevzuatlar yayınladı [6]. Bunlardan en güncel olanı ise, ABD Çevre Koruma Ajansı (EPA) Kaynak Koruma ve Kurtarma Ofisi (ORCR) tarafından, Ulusal Strateji Taslağı. Bu taslak ile plastikler için döngüsel bir ekonomi oluşturulması ve ülkenin geri dönüşüm oranını artırmaya yönelik eylemlerin hayata geçirilmesi hedefleniyor [7].
Birleşmiş Milletler Çevre Meclisi (UNEA) tarafından plastik kirliliği konusunda yasal olarak bağlayıcı uluslararası bir araç geliştirmek üzere kurulan Hükümetlerarası Plastik Kirliliği Müzakere Komitesi (INC) de, plastik kirliliğiyle mücadelede önemli adımlar attı. İlk oturumunu 28 Kasım-2 Aralık 2022 tarihleri arasında Punta del Este ’de ve 2.oturumunu 28 Mayıs-2 Haziran 2023 tarihleri arasında Paris’te düzenleyen komite üçüncü oturumu 26-30 Eylül 2023 Nairobi’de gerçekleştirecek. Yapılan toplantılarda plastik kirliliğine karşı ülkelerle ortak amaçlar doğrultusunda beraber hareket edilmesi, mikroplastiklerin azaltılması, atık yönetiminin güçlendirilmesi, plastiklere karşı döngüsel yaklaşımların sergilenmesi gibi önemli kararlar alındı. Yapılan müzakerelerin 2024 yılına kadar devam etmesi tahmin edilirken sürecin plastik kirliliği ile mücadelede kilit rol oynaması bekleniyor [8].
Ocak 2023 tarihinde Davos’ta Dünya Ekonomik Forumu (WEF) tarafından düzenlenen konferansta plastik kirliliği üzerine plastik kirliliğini azaltmanın yollarını tartışmak üzere iş dünyası, hükümet ve akademi liderleri bir araya geldi. WEF Kurucusu ve Yönetim Kurulu Başkanı Klaus Schwab konferans açılış konuşmasında plastik kirliliğinin “acilen” ele alınması gereken “küresel bir kriz” olduğunu söyleyerek konferansa katılanları soruna çözüm bulmak için birlikte çalışmaya çağırdı. Çeşitli kurum ve kuruluşlardan birçok konuşmacının yer aldığı konferansta plastik kirliliğinin çevre ve insan sağlığı üzerindeki etkisi, küresel bir çözüm ihtiyacı ve işletmelerin plastik kirliliğini azaltmadaki rolü konuları tartışıldı ve sonuç olarak tek kullanımlık plastiklerin kullanılmasının azaltılması ve bu konuda yeni teknolojilerin araştırılması kararları alındı [9] [10].
Plastik krizinin yönetilmesi sürecinde yenilikçi fikirleriyle öne çıkan start-up ve girişimlerin de önemli büyük. Örneğin gelişmekte olan ülkelerdeki kıyı topluluklarından plastik atıkları toplayan ve bunları yeni ürünlere dönüştüren bir sosyal girişim olan Plastik Bankası ve okyanustan plastik kirliliğini gidermek için teknolojiler geliştiren STK Ocean Cleanup gibi oluşumlar da plastik kirliliği ile mücadelede ön sıralarda yer alıyor[11].
Sivil Toplum Kuruluşlarının Plastik Kirliliği Mücadelesindeki Rolü
Plastik kirliliği ile mücadelede uluslararası girişimlerin ve kamu kurumlarının yanı sıra Sivil Toplum Kuruluşlarının (STK’lar) da rolü oldukça önemli. STK’lar, farkındalık kampanyaları, sürdürülebilir atık yönetim sistemleri geliştirilmesi, plaj ve nehir temizlikleri, alternatif/yenilikçi seçeneklerin araştırılması, politika değişiklikleri için savunuculuk, sorumlu uygulamalar için iş birliği ve ağ oluşturma gibi aksiyonlarla bu alanda büyük değişikliklere imza atma kapasitesine sahip. Bu durum, STK’ların plastik kirliliği ile mücadelede aksiyon almalarının ve proje geliştirmelerinin önemini vurgularken Birleşmiş Milletler Küresel Çevre Fonu (UN GEF) gibi kaynaklar tarafından plastik kirliliğinin ortadan kaldırılmasına yönelik sağlanan fonlar ise STK’ların elini daha da güçlendiriyor.
İklim Araştırmaları Derneği (İAD) olarak biz de bu mücadelede yerimizi almak ve üzerimize düşen görevi yerine getirmek için UNDP GEF Küçük Destek Programı kapsamında 2022 yılında “Ankara’da İklim Dostu ve Döngüsel Plastik Değer Zinciri için Yol Haritası” Projesini hayata geçirdik. Plastik kirliliğini kaynağında azaltma ve şehirleri plastik odaklı düzenlemelere hazırlayarak plastik değer zincirinin şehir ölçeğinde analiz edilmesi amacıyla başladığımız projemizin bitiminde plastik kirliğinin olumsuz etkilerinin azaltılmasını ve plastiklerin döngüsel ekonomi yaklaşımıyla daha etkin yönetilmesini hedeflerken çalışmalarımızın başka projelere örnek teşkil etmesini umuyoruz.
[1] Evode, N., Qamar, S. A., Bilal, M., Barceló, D., & Iqbal, H. M. (2021). Plastic waste and its management strategies for environmental sustainability. Case Studies in Chemical and Environmental Engineering, 4, 100142.
[2] https://www.wwf.org.tr/?11580/Turkiyede-Plastik-Atik-Sorunu-ve-Politika-Onerileri
[3] https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Belediye-Atik-Istatistikleri-2018-30666
[4] Chia, R. W., Lee, J. Y., Kim, H., & Jang, J. (2021). Microplastic pollution in soil and groundwater: a review. Environmental Chemistry Letters, 19(6), 4211-4224.
[7] https://www.hklaw.com/en/insights/publications/2023/05/next-for-epa-establish-circular-economy
[8] https://www.unep.org/about-un-environment/inc-plastic-pollution
[10] https://www.weforum.org/agenda/2023/01/how-to-bring-back-circular-models-of-consumption/